Ik ben ontstemd. Als je dat zegt of denkt, klink je vals. Dan ben je even uit de toon, zeg maar. Een beetje boos, licht geïrriteerd of gewoonweg kwaad. Je stemming is dus door iets veranderd. Het moment ervoor was alles klaarblijkelijk nog goed. En toen gebeurde er iets waardoor je stemming omsloeg.
Heel normaal. Gebeurt iedereen. Mij ook nog geregeld. Maar waarom gebeurt het eigenlijk? En wat wil het zeggen dat je zo plotseling in een andere stemming geploft bent?  Wie of wat was er zo bepalend dat je er zelf even erg weinig over te zeggen had wat je voelde? Dat er een valse noot in je klinkt en dat je die in al je vezels voelt.
Maar je zou dat ontstemmen ook heel anders kunnen bekijken. We zijn allemaal op een bepaalde manier al gestemd. Door onze afkomst, opvoeding, opleiding, ervaring, levenskeuzes, noem maar op. We hebben al een bepaalde klank aangeleerd. En onze toon; hoe wij klinken is voor een belangrijk deel bepalend voor hoe anderen op ons reageren en met ons omgaan. C'est le ton qui fait la musique - n'est çe pas?
Nu snap ik ook wel dat ik allerlei gebeurtenissen en omstandigheden zijn die je zelf helemaal niet in de hand hebt. Die je overkomen, overvallen, op je pad komen enzovoorts. De dynamiek van het leven. Wat je wel in de hand hebt is hoe je daarmee omgaat. Je eigen stemming dus. In hoeverre je wel of niet ontstemd raakt.
Anders gezegd: je kunt echt zelf bepalen wat je toon is. In welke omstandigheid je je ook bevindt. Daar zijn hele extreme voorbeelden van en voor mensen die toen in staat waren om nog steeds hun stemming te bepalen, heb ik diep, diep respect. Lees maar eens wat Wikipedia schrijft over Viktor Frankl. En dat geldt voor iedereen die in staat is om diep trauma te verwerken. Als je dan in staat bent om je stemming, je toon van positiviteit en optimisme te hervinden ne te behouden, dat is inspirerend. Sterker, degenen die daartoe in staat zijn, zijn een voorbeeld voor de mensheid. 
Goed, van het grote weer terug naar het kleinere. Die valse nootjes. Vaak klinken ze als vervelende stemmetjes in je hoofd. Stemminkjes. Daar kun je natuurlijk naar luisteren. Ze zijn ook best hardnekkig - weet ik uit ervaring. Maar uiteindelijk zijn we ook in staat om onszelf te ont-stemmen. Om tegen die kwakende, kwekkende, kwetterende, kwalijke stemmetjes te zeggen dat ze hun mond moeten houden. Ze het zwijgen op te leggen.
Het mooie is dat wanneer je er niet meer naar luistert, ze vanzelf ophouden. Als je ruimte geeft voor stilte, voor rust, komt die ook. Daar kunnen die stemminkjes niet tegenop. En hoe vaker je dat doet, hoe stiller ze worden; hoe minder vaak ze de kop op steken. Weg met die foute stemmingmakers, zou ik zeggen. Lang leve de stilte in je hoofd. 

Afgelopen vrijdag reisden zo'n twintig 'nieuwkomers' naar Den Haag. Al deze kinderen zijn nieuw in Nederland. Ze volgen onderwijs in een van de vele nieuwkomersklassen. Na een jaar in zo'n klas stromen ze door naar het gewone onderwijs. Een diepe buiging voor alle juffen en meesters die aan hen lesgeven. Want deze kinderen spreken meestal alleen hun eigen taal.
Begin dit jaar benaderde IMC Weekendschool mij met de vraag of ik samen met hen lessen wilde ontwikkelen voor de nieuwkomers. Over het antwoord hoefde ik niet lang na te denken. Fotograaf Jaap Stahlie en vormgever Gabriëlle van Vilsteren ook niet. Samen met Anouk Tijnagel ontwikkelden we de lessen waarin fotografie, beeldtaal en poëzie een plek kregen. We gaven les op drie scholen, in Hilversum, Haarlem en Amsterdam. Een unieke ervaring. Leerlingen die hongerig zijn naar taal, naar woorden. Leerlingen die dolgraag samen dingen met je doen. Die van geen taalbarrière willen weten. Want wie iets duidelijk wil maken laat zich niet door taal begrenzen. 
Allemaal schreven ze teksten. Fotograaf Jaap portretteerde ze. Met Gabriëlle, Anouk en Dieuwke (van der Wal ook van IMC Weekendschool) maakten ze collages. Ik hielp ze met schrijven. Hier en daar werd het lekker chaotisch. Ze droegen de gedichten voor aan elkaar. Het was fantastisch. Een van mijn allermooiste ervaringen.
Tijdens de lessen beloofden we dat er een boek zou komen. We wisten nog niet hoe, maar wel dat ze dat op de een of andere manier voor elkaar zouden krijgen. Anouk kwam in contact met uitgeverij Pica. En die waren toevallig (of niet?) bezig met een boek over onderwijs aan nieuwkomers. Iedereen werkte er gratis aan mee. Het plan ontstond om een omkeerboek te maken. Met aan de ene kant het serieuze, onderwijsinhoudelijk deel. En aan de andere kant het deel van 'onze' nieuwkomers.
Dat boek is er. Tussen het onderwijspubliek in Nieuwpoort zaten die twintig nieuwkomers. Nieuwsgierig naar 'hun' boek. Ik mocht de presentatie openen (nog bedankt daarvoor Mark Veerman van Pica) met mijn gedicht 'Woorden' (het staat hierboven - met 'Weg' en 'Jas' vormen ze een drieluikje in het boek. Bovendien schreef ik het verhaal 'Samira en Sayoko' dat je in de nieuwkomersklas kunt voorlezen). Kort daarna namen de kinderen hun boek in ontvangst.  Meteen kijken of ze er zelf echt wel in stonden natuurlijk. 
'Aim high' stelde ik ooit voor als motto voor managementtrainees bij de KLM. Vanaf dat moment ben ik het voor mezelf gaan hanteren. Wij geloofden in het plan voor onze lessen. We geloofden ook dat er een boek zou komen. En zie daar. Nooit, nee echt nooit kunnen je dromen te groot of te onmogelijk zijn. Dat is ook wat ik deze nieuwkomers wil duidelijk maken. Zij zijn een aanwinst. Hun ervaringen kunnen ons helpen om Nederland, nee Europa, nee de wereld een beetje mooier te maken. Als wij in hen geloven, gaan zij in zichzelf geloven. En wat is er mooier dan daaraan bijdragen?

Wat zie je als je in de spiegel kijkt? Een reflectie van jezelf, zullen veel mensen zeggen. Het beeld van jezelf dat vaak een confrontatie is. Want hoewel het een spiegelbeeld is, zie je bijna altijd wel iets dat je niet bevalt. Pukkeltje, puistje, kleurtje, haartje, lijntje. Noem maar op.
Maar denk eens door over die vraag. Wat zie je nou echt als je in de spiegel kijkt. Die reflectie van jezelf, wat is die eigenlijk? Je kunt hem niet vastpakken. Als je wegloopt is ook de reflectie weg. Als iemand anders in de spiegel kijkt is het diens reflectie. Dus als je even doordenkt kijk je naar niets als je in de spiegel kijkt. De reflectie is als een gedachte - die is er wel, maar is tegelijk volstrekt ongrijpbaar. Klinkt misschien raar, maar bedenk maar dat in niets ook iets zit.
Het besef dat je eigenlijk naar niets kijkt is belangrijk. Het wil niet zeggen dat je niets bent. Integendeel, je bent eerder alles dan niets. Maar het helpt wel als je weet dat je naar niets kijkt. Want hetgeen je tot jou maakt; je eigen 'ik'; je unieke kenmerken, uitstraling, fysiek, persoonlijkheid; al die dingen maken je weliswaar de persoon die je nu bent, maar ze zijn ook zo vergankelijk als het maar kan. Ga maar na, over een tijdje - en hopelijk duurt dat nog even - zijn al die unieke kenmerken weg. Als je dood bent, wat is er dan nog van je over? En als er dan al iets is, kun je dat natuurlijk niet in een spiegel zien.
En juist vanuit dat besef is jezelf ontspiegelen zo belangrijk. Je realiseren dat wat en wie je hier bent niet meer is dan een verpersoonlijking. Een tijdelijke vorm, een aan tijd gebonden iemand die zich op bepaalde manieren uitdrukt, toont, vertoont en manifesteert. Dat besef kan je helpen om meer tijdloos te worden. Want ook tijd is eigenlijk niets. Wij zijn er voortdurend mee bezig, maar denk maar niet dat een kat of een boom zich daarmee bezig houdt. Die is. Nu. Hier. En als ie dood is, is ie niet meer. Niet hier. Niet daar. Misschien elders. En waar dat dan is?
Het is een hele kunst hoor, dat jezelf ontspiegelen. Want wat ben je dan wel, als je eigenlijk (n)iets bent? Als je dat wilt ontdekken, wilt ervaren, moet je je angst overwinnen om diep naar binnen te gaan. Daar zijn allerlei manieren voor en de meeste zijn al heel oud. Dus al generaties lang beproefd. Als je bereid bent om je daaraan over te geven - bijvoorbeeld aan een vorm van meditatie - kom je tot de ontdekking dat het helemaal niet erg is om niets te zijn. Sterker, je ervaart dat je door naar het niets te gaan, je je verbonden gaat voelen met alles. Je krijgt een soort van lichtheid; een giecheltje van binnen dat maar niet weggaat. Van daaruit wordt het dan steeds eenvoudiger om het leven aan te kunnen. En je wordt ook nog eens van grotere betekenis voor anderen. Door dat giecheltje en die lichtheid. Dus ontspiegelen maar. Een groter genoegen kun je jezelf niet doen.

Ontaarden heeft niet zo'n beste betekenis. De online Van Dale heeft het over slechter worden, degenereren of overgaan in iets minder goeds. Als je ontaard bent als mens ben je dus bepaald geen belofte meer voor de mensheid. We noemen even geen namen.
Je zou ontaarden ook heel anders kunnen vertalen. Stel nou dat het als nieuwe betekenis zou krijgen losmaken van het aardse, niet langer gehecht zijn aan het materiële. Dan zouden hele groepen mensen maar wat graag ontaard zijn.  Want het besef dat er meer is dan wat je hier op aarde om je heen ziet, ervaart en verzamelt leeft - gelukkig - bij heel veel mensen.
Als je jezelf wilt ontaarden gaat het er allereerst om dat je beseft dat wat je bent en wat je hebt compleet vergankelijk is. We are spiritual beings having a human experience. Onze belevenissen als mens zijn voorbijgaand. Hoe mooi we ze ook op papier, film, doek, in geheugen, op schermen, waar of hoe dan ook vastleggen. Vasthouden kunnen we niets, ook al lijkt dat vaak wel zo. Wat overigens niet wegneemt dat juist in het vastleggen - op welke manier en in welke vorm dan ook - het spirituele naar voren kan komen. Alle kunstvormen kunnen prachtig begeistert zijn. Vraag het maar aan de kunstenaar: niets zo bijzonder als het moment waarop volledig in spirit bent. Anders gezegd: dan ben je ontaard. En nee, dat heeft niets te maken met entartete kunst. 
Integendeel. Het wordt tijd dat meer mensen gaan ontaarden. Dat meer mensen in het besef gaan leven dat er veel meer is dan het aardse. Dat ze zich meer gaan losmaken van het materiële. En dat ze langzaam maar zeker het inzicht gaan krijgen dat allerlei inheemse volken ons proberen te geven: we maken deel uit van iets dat veel groter is dan ons eigen individuutje.
Sterker, we móeten ontaarden, willen we het hier draaglijk houden. Willen het mooi en goed hebben met elkaar. Daarvoor is het besef van collectiviteit essentieel. We zijn allen één. En dat kun je voelen. Vraag het maar aan de Cheyenne of de Maori; aan de monniken in Tibet of de Quichua in Peru. Of aan mensen die een bijna-dood-ervaring hebben gehad.
Er zijn talloze manieren om dat op gang te brengen. Je hoeft er niet per se bijna dood voor te gaan. Maar het effect is steeds hetzelfde: je voelt, je ervaart, je gaat inzien dat je deel uitmaakt van iets veel groters, veelomvattenders, sterkers, universelers dan je ooit had kunnen verzinnen. Voor de mensen die het hebben meegemaakt is het een levensveranderende ervaring. Ze zijn ontaard. Ze zijn al even overgegaan in iets anders. Daarna is niets ooit nog hetzelfde. Het inzicht dat je dan krijgt heeft eeuwigheidswaarde. je waardeert het leven meer; je gaat vaker het goede en de schoonheid in mensen zien. Daarmee en daardoor word je zelf ook meer en mooier gezien. Nee, een beetje ontaarden is helemaal zo gek nog niet.